Instytucja oskarżyciela posiłkowego pełni w polskim procesie karnym dwojaką funkcję. Z jednej strony może być pomocą dla prokuratora na rozprawie, a z drugiej strony ma również niemałe znaczenie psychologiczne dla pokrzywdzonego jako środek dający satysfakcję z bezpośredniego i czynnego udziału w procesie. Umożliwia mu ona uczestnictwo w postępowaniu przed sądem w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego w charakterze strony. Trzeba bowiem wiedzieć, że o ile na etapie postępowania przygotowawczego w sprawach tych pokrzywdzony otrzymuje z mocy samego prawa status strony i powiązane z nim uprawnienia, o tyle w postępowaniu głównym, czyli już po wniesieniu przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia, do występowania w charakterze strony przed sądem konieczne jest złożenie przez pokrzywdzonego oświadczenia o przystąpieniu do procesu jako oskarżyciel posiłkowy.
Na wstępie istotne jest ustalenie co w ogóle może oskarżyciel posiłkowy i co daje pokrzywdzonemu wstąpienie w jego rolę. Przede wszystkim instytucja ta wyposaża pokrzywdzonego w szereg uprawnień podczas rozprawy – oskarżyciel posiłkowy może zadawać pytania przesłuchiwanym przez sąd czy też może przemawiać na zakończenie przewodu sądowego. Co ważne, może on zgłaszać wnioski dowodowe oraz ma pełen wgląd do akt sprawy. Ponadto jako strona postępowania może żądać uzasadnienia wyroku oraz wnieść apelację.
Kodeks postępowania karnego wyróżnia dwie kategorie oskarżycieli posiłkowych. Pierwszą z nich jest oskarżyciel posiłkowy uboczny. Występuje on w procesie niejako „obok” oskarżyciela publicznego bądź oskarżyciela posiłkowego samoistnego, o którym za chwilę. Pokrzywdzony, który chce być stroną w postępowaniu przed sądem musi złożyć oświadczenie, że będzie popierał oskarżenie i działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Może to zrobić na piśmie lub do protokołu rozprawy. Konieczne jest, aby oświadczenie to została złożone w określonym przez kodeks terminie – pokrzywdzony ma na to czas do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Warto zwrócić uwagę na fakt, że obecne przepisy nie wymagają wydania przez sąd postanowienia o dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego, a zatem status strony nabywa się w momencie złożenia wspomnianego oświadczenia. Należy jednak pamiętać, że sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych ubocznych, jeżeli jest to konieczne do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.
Drugą kategorią oskarżyciela posiłkowego jest tzw. oskarżyciel posiłkowy samoistny (subsydiarny). Pokrzywdzony nabywa w tym wypadku status strony w postępowaniu jurysdykcyjnym poprzez wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia. Oskarżyciel posiłkowy działa zamiast, a nie „obok” oskarżyciela posiłkowego i samodzielnie popiera oskarżenie przed sądem. Subsydiarny akt oskarżenia musi spełniać szereg warunków formalnych, objęty jest przymusem adwokacko-radcowski i może być wniesiony przez pokrzywdzonego tylko w ściśle określonych w ustawie przypadkach. Można tu jedynie zaznaczyć, że dotyczy to sytuacji powtórnego wydania postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego.
Tak wygląda w zarysie instytucja oskarżyciela posiłkowego. Szczegółową jej regulację znajdziemy w art. 53-58 Kodeksu postępowania karnego.
Autorem wpisu jest Wojciech Weraszko
Przeczytaj o prawie karnym