Jak podaje Główny Urząd Statystyczny, w końcu 2013 roku poza granicami Polski przebywało czasowo około 2196 tys. Polaków, z czego w Europie około 1891 tys. osób, przy czym zdecydowana większość – około 1789 tys. – emigrantów z Polski przebywała w krajach członkowskich Unii Europejskiej.1
Wiele polskich rodzin może dotyczyć wejście w życie dnia 17 sierpnia 2015 r. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. Rozporządzenie będzie obowiązywało we wszystkich krajach Unii za wyjątkiem Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii.
Rozporządzenie wprowadza przede wszystkim istotną zmianę zasad jurysdykcji w sprawach spadkowych polegającą na tym, że prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku będzie teraz prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, a sądy państwa ostatniego zwykłego pobytu spadkodawcy zyskały jurysdykcję do orzekania co do ogółu jego spraw spadkowych. Rozporządzenie przewiduje przy tym regułę korekcyjną: jeżeli ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo, którego prawo byłoby właściwe z uwagi na miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, stosuje się prawo tego innego państwa.
Wątpliwości interpretacyjne może budzić pojęcie miejsca zwykłego pobytu. Komisja Europejska w 2013 roku opublikowała praktyczny przewodnik dotyczący „testu miejsca zwykłego pobytu”, w którym wskazała, jakie kryteria należy brać pod uwagę przy określaniu, które państwo powinno być uznane za miejsce zwykłego pobytu. Należą do nich przede wszystkim: sytuacja rodzinna oraz więzi rodzinne; czas trwania i ciągłość pobytu w danym państwie członkowskim; zatrudnienie (w szczególności miejsce, w którym praca jest zazwyczaj wykonywana, jej stały charakter oraz czas trwania umowy o pracę); prowadzenie działalności o charakterze niezarobkowym; w przypadku studentów – źródło ich dochodu; stałość sytuacji mieszkaniowej danej osoby; państwo członkowskie, w którym dana osoba odprowadza podatki; powody przemieszczenia się; zamiary danej osoby określone na podstawie wszystkich okoliczności oraz poparte udokumentowanymi informacjami.2
Od właściwie przeprowadzonego testu miejsca ostatniego zwykłego pobytu spadkodawcy zależeć będzie, którego państwa prawo należy uznać jako właściwe dla postępowania. Jest to o tyle istotne, że prawu temu zgodnie z Rozporządzeniem podlegać będą: przyczyny, czas i miejsce otwarcia spadku; określenie beneficjentów, ich udziałów oraz obowiązków, które mógł nałożyć na nich zmarły, a także ustalenie innych praw spadkowych; zdolność do dziedziczenia; wydziedziczenie i niegodność dziedziczenia; przejście składników majątku, praw i obowiązków wchodzących w skład spadku na spadkobierców oraz, w stosownych przypadkach, na zapisobierców; uprawnienia spadkobierców, wykonawców testamentów i innych zarządców spadku; odpowiedzialność za długi spadkowe; rozrządzalną część spadku; udziały obowiązkowe oraz inne ograniczenia w rozrządzaniu na wypadek śmierci, oraz roszczenia, jakie osoby bliskie zmarłego mogą zgłaszać wobec majątku spadkowego lub spadkobierców; obowiązek zwrotu lub zaliczenia darowizn i zapisów przy określaniu udziałów należnych różnym beneficjentom; dział spadku.
Jak podkreślono w sporządzonym przez Ministerstwo Sprawiedliwości opracowaniu poświęconym wejściu w życie Rozporządzenia, nowe przepisy unijne mają na celu „zwiększenie pewności prawa i przewidywalności rozstrzygnięć sądowych w transgranicznych sprawach spadkowych, co jest szczególnie istotne z perspektywy spadkodawców, którzy chcą „zaplanować” dziedziczenie po sobie”.3 Praktycznemu zastosowaniu nowych regulacji i mogących rodzić się z tego konsekwencjach zwłaszcza na tle zróżnicowanych porządków prawnych państw członkowskich Unii poświęcony będzie kolejny wpis.
Autorem wpisu jest Zofia Urzędowska, studentka prawa na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
1. Źródło: GUS „Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004 – 2013”, http://stat.gov.pl/
2. Zob. „Criteria for determining the place of residence” [w:] Practical guide on the applicable legislation in the European Union (EU), the European Economic Area (EEA) and in Switzerland, s. 43, http://ec.europa.eu/
3. Zob.: „Spadek w Unii Europejskiej -nowe regulacje prawne, które ułatwią załatwianie transgranicznych spraw spadkowych” w https://www.ms.gov.pl/